Fazla Mesai
Fazla mesai, 4857 Sayılı İş Kanunu ile düzenleme altına alınan haftalık 45 saat çalışma süresini aşan çalışmayı ifade eder. Fazla çalışma ücreti olarak da adlandırılan fazla mesai; herhangi bir iş yerinde uygulanan çalışma süresinin, işbu kanunda düzenlenen haftalık çalışma süresini aşmasıdır. Fazla mesai, işçi alacakları söz konusu olduğunda uygulamada en çok gündeme gelen konular arasında yer alır.
Fazla mesai hesaplama dahil olmak üzere 4857 Sayılı İş Kanunu, işçilere ilişkin bilumum hukuki düzenlemeleri tazammun eder. İlgili kanun, bir işçinin haftalık çalışma süresine sınırlama getirmiş ve bu sınırı haftalık 45 saat olarak hükme bağlamıştır. Ancak bazı işverenler, haftalık çalışma süresine aykırı davranmakta ve işçiye 45 saatten fazla çalışması için baskı yapmaktadır. Bu tür bir durumda, fazla mesai ücreti ve fazla çalışmaya bağlı birtakım hukuki sonuçlar doğar.
Fazla Mesai (Fazla Çalışma) Nedir?
Fazla mesai, İş Kanunu m.41’de düzenleme alanı bulmuştur. Buna göre; yasada belirtilen şartlar kapsamında, haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla mesai (fazla çalışma) çerçevesinde değerlendirilir. Çalışma Süreleri Yönetmeli ile bir işçinin ne zaman ve ne kadar süre ile çalıştırılabileceği ifade edilmiştir. İş Kanunu m.63, haftalık çalışma süresinin en fazla 45 saat olabileceğini hükme bağlamıştır. Dolayısıyla, belirtilen süreyi aşan her çalışma fazla mesai kapsamında değerlendirilir.
İşçinin haftalık 45 saatlik çalışma süresi, aksi yönde karar mevcut değilse, haftanın çalışılan günlerine eşit taksim edilerek uygulanır. Fakat taraflar, çalışma günlerinde kaç saat çalışılacağına ilişkin mesai süresi kararlaştırabilir. İşçinin çalışma şekli önemli olmaksızın, 45 saat süreyi aşan her bir çalışması fazla çalışma olarak kabul edilir. Fazla mesai icra ettiğini ileri süren işçi, iddiasını ispatla mükelleftir. İşçi imzasını ihtiva eden bordro, kesin delil niteliği taşır.
Fazla Mesai Ücreti Nasıl İspat Edilir?
Fazla mesai iddiasında bulunan işçi, ileri sürdüğü iddiasını ispat etmek durumundadır. İşçi, ileri sürdüğü iddiasını ispat etmek için yazılı belge veya tanık beyanı kullanabilir. Bu noktada, işçi imzasını taşıyan bordro – sahte olduğu ispat edilmediği sürece – kesin delil hüviyetindedir. Bunun yanı sıra, iş yerine giriş ve çıkışları gösteren belgeler, iş yeri kayıtları ve iş yeri iç yazışmaları da delil niteliği taşır. Yazılı belge yoksunluğunda, tanık beyanı da delil kapsamında değerlendirilir.
Fazla Mesai Ücreti Nasıl Hesaplanır?
İşçi ile işveren, aralarında yapacakları iş akdi ile haftalık çalışma süresi olan 45 saatin altında çalışma süresi üzerinde mutabık kalabilir. Söz gelimi, normal çalışma süresi olarak 40 saat üzerinde mutabık kalındığı takdirde, 40 saat ile 45 saat arasındaki 5 saatlik çalışma süresi, fazla çalışma kapsamında değerlendirilir. Dolayısıyla, haftalık çalışma süresi olan 45 saat aşılmasa dahi 40 saati geçen her bir çalışma saati için, normal saat ücretinin %25 fazlası ödenecektir.
İşçi, günlük 11 saat çalışma süresi ile sınırlı olup 11 saatin üzerine çıkan her bir saat fazla mesai kabul edilir. İşçi, gece 7,5 saatin üzerinde çalışamaz. İşçinin 7,5 saat üzerinde gece mesaisi yapması, haftalık toplam çalışma süresi 45 saatin üzerine çıkmasa da fazla çalışma kabul edilir. Fazla çalışma hesaplanırken %30’lük hakkaniyet indirimi söz konusudur. Hakkaniyet indirimi, oldukça uzun süreler için hesaplanan ve yüksek miktarlara ulaşan fazla çalışma ücretinde uygulanır.
Fazla süreler ile çalışma ücreti olarak %25, fazla mesai ücreti içinse %50 zamlı ücret ödenmesi gerektiği, 4857 Sayılı İş Kanunu’nun 41.maddesi ile hüküm altına alınmıştır. Çalışma süresi hesaplanırken çalışanın daima çalışıp çalışmaması belirleyici değildir. Dolayısıyla işçinin, işverenin talimatı altında olduğu ve söylenen işi ifa etmeye hazır bulunduğu zamanlar da çalışma süresine dahil edilir.
Fazla Mesai Ücretinde Faiz Hesaplama
Fazla mesai ücretinin işçiye gününde ödenmemesi durumunda, 4857 Sayılı İş Kanunu’nun 34.maddesi uyarınca, mevduata uygulanan en yüksek faiz esas alınarak ödenmesi gerekir. İşverenin dava zamanından evvel temerrüde düşürülmesi halinde, taleple bağlı olmak üzere temerrüt zamanından itibaren faiz yürütülecektir. Öte yandan kısmi davalarda dava yahut ıslah vaktinden itibaren ileri sürülen miktarlar ile sınırlı olmak üzere faize karar verilecektir.
Fazla Mesainin Serbest Zaman Olarak Kullanılması
Fazla mesaide bulunan çalışan, fazla çalışmasına mukabil zamlı ücret almak yerine, serbest zaman hakkını haizdir. Yani, çalışılan her bir saate karşılık bir buçuk saat serbest zaman talep edebilir. Öte yandan, tarafların anlaşması kaydıyla bu sürenin artırılması mümkündür. Zamlı ücrete karşılık serbest zaman kullanma hakkı işçiye bırakılmıştır. Zira bu hak, işçinin seçimlik hakkıdır. İşçi tarafından talep edilen serbest zamanın işverence reddedilmesi mümkün değildir.
Fazla Mesai Yaptırılamayacak İşçiler
Fazla mesai yaptırılamayacak işçiler, İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği m.8’de düzenlenmiştir. İşbu hükme göre fazla çalışma yaptırılamayacak işçiler şu şekilde sıralanabilir;
- 18 yaşını tamamlamamış işçiler,
- İzinleri olsa dahi sağlık dolayısıyla fazla mesai yapmayacak işçiler,
- Kısmi süreli iş akdi ile çalıştırılan işçiler,
- Gebe, yeni doğum yapmış ve bebek emziren işçiler,
- Yer altında maden işlerinde çalışan işçiler.
Fazla Mesai Ücretinde Zamanaşımı
Fazla mesai ücretine hak kazanan çalışanların fazla çalışma ücretini talep etmesi gereken yasal süre vardır. Yasal süre içerisinde ileri sürülmeyen fazla çalışma ücret talebi, zamanaşımına uğrar ve işçi fazla çalışma hakkını kaybeder. Bir ücret alacağı olan fazla çalışma ücretinde zamanaşımı süresi 5 yıldır. Fazla çalışma ücretine hak kazanan işçiler, 5 yıllık zamanaşımı süresi içerisinde ücretini talep etmelidir. Zamanaşımı süresi, fazla mesai ücretinin ödenmesi gereken andan itibaren başlar.
Fazla Mesai Ücretinin Ödenmemesi Halinde İşçinin Hakları
Fazla çalışma ücretine ilişkin İş Kanunu m.34’te, “Ücreti ödeme gününden itibaren yirmi gün içinde mücbir bir neden dışında ödenmeyen işçi, iş görme borcunu yerine getirmekten kaçınabilir.” hükmü düzenlenmiştir. İşçinin standart çalışmalarına karşılık hakkı olan ücret ile beraber fazla mesai ücretinin ödenmesi gerekir. Dolayısıyla, yukarıda ifade edilen hüküm uyarınca 20 günlük süre, işçiye ödenmesi gereken standart ücretinin ödenme tarihi ile birlikte başlar.
Fazla mesai ücretinin ödenmemesi dolayısıyla iş görme borcunu ifa etmeyen çalışanların iş akdi, bu nedenle çalışmadıkları için feshedilemez ve çalışan yerine bir başka işçi alınamaz ve işçinin ifa etmesi gereken işler bir başkasına yaptırılamaz. İş Kanunu m.24/2, “İşveren tarafından işçinin ücreti kanun hükümlerine veya sözleşme şartlarına uygun olarak hesap edilmez veya ödenmezse” işçi, haklı gerekçeyle iş akdini feshetme hakkını haizdir.
Fazla mesai ücreti ödenmeyen, ücreti ödenmediği için haklı sebeple derhal iş akdini fesheden işçi, sözleşmenin feshi dolayısıyla hasıl olacak hukuki sonuçlardan yararlanır. İşverenin, fazla mesai ücretini kısmi ödemiş olması yahut hiç ödememesi, hakkın kullanımına mâni değildir.
Fazla Mesai Ücreti Uyuşmazlıklarında Görevli ve Yetkili Mahkeme
Fazla mesai ücreti dolayısıyla yaşanan ihtilafların çözümü, iş mahkemeleri eliyle sağlanır. Zira bu ücret bir işçilik alacağıdır. Hakkı olan fazla mesai ücretini alamayan işçi, arabuluculuk faaliyeti sonrasında yetkili iş mahkemesinde dava açabilir. Zira arabuluculuk faaliyet dava şartıdır. İşbu davada yetkili mahkeme ise, davalının yerleşim yeri veya işin yapıldığı yer mahkemesidir.
